Duke
ju referuar punes prej ekonomisti mendoj, qe kreativiteti duhet te karakterizoj
edhe shkencen ekonomike, dryshe nga Carlyle i cili thote, qe ekonomia eshte nje
shkence trishtuese. Nuk eshte keshtu. Ekonomia jo me pak se shkencat e tjera
eshte vene ne levizje nga nje sforco krijuese, nje nga pak gjerat vertet te
kenaqeshme te jetes.
Ne
kete artikull propozohen disa refleksionene maredhenien komplekse midis
zhvillimit ekonomik dhe cilesise se jetes, me referim ne vecanti ndaj
shendetit, ambjentit dhe punes.Keto refleksione burojne nga nje perafrim
Smithian, ekonomisti, qe i eshte dedikuar studimit te dinamikes kryesore, qe
perfshin zhvillimin ekonomik, qe ekoncepton shtimin emireqenies materiale ne
funksion te permiresimit te kushteve jo materiale te jetes. Me nje meter te
tille gjykimi situata e sotme e ekonomise se vendeve te pasura vleresohet si nje
faze e tranzicionit ne te cilen rritja materiale, jo vetem nuk shoqerohen me
nje jete me te mire, por perkundrazi evidentohen edhe disa prapambetje.
Shendeti:
Te gjithe ata, qe okupohen me studimin e njeriut, pra edheekonomistet, duhet te analizojne edhe fenomenin
e shendetit. Kjo pergjithesisht duhet te
kryhet nga ekspertet perkates. Ekonomisteve u intereson te lidhin kushtet e
shendetit me proceset e zhvillimit ekonomik.Ne kete rast eshte themelore, qete evidentohettranzicionii
shendetit. Sipas tij ne nje shoqeri, qe kalon nga nje ekonomi e prapambetur ne
nje ekonomi te pjekur ndryshojne semundjetshoqerisht me te spikatura.Studimet
ne nivel boteror demostrojne se ne stadin e pare, semundjet shoqerisht me te perhapura
jane ato infektive, ato te aparatit te frymemarrjes dhe te atij te tretjes. Nje
nivel i ulet te ardhurash per fryme sjell nje mungese te sasise minimale te te
mirave te domosdoshem per nje jete dinjitoze dhe te shendeteshme. Kequshqyerja
dobeson sistemin imunitar, kurse kushtet epamjaftueshme higjenike i bejne me te
mundeshme infeksionet. Ne kete faze nevojitet shtimi i te mirave ushqimore te
nevojes se pare si dhe ndertimi i infrastruktures baze, sic jane rrjeti hidrik
dhe i kanalizimeve.
Ketyre
faktoreve ekonomik u bashkengjiten pastaj njohurite shendetesore baze dhe nje arsim
fillestar. Nen kete kendeveshtrim revolucioni industrialkonsiderohet jo vetem
si revolucion teknologjik per te rinovuar proceset produktive dhe produktet,
por edhe si revolucion kulturor per te inovuar njohurit higjenike dhe mjekesore
se bashku me strukturat primare te nevojeshme per te permiresuar shendetin.“Eshte me mire, qe te vendosin ne evidence
maksimale, qe revolucioni industrial, duhet pare josi nje fenomen pastertisht
ekonomik, por si shprehje e nje revolucioni kulturor; ajo konsiston jo vetem ne
aplikimin e nje aktiviteti produktiv “shpikjet me te rendesishme” se pari (se
pari makina me avull), por edhe shperndarja enjohurive higjenike dhe mjekesore
dhe ndertimi i veprave publike si ujesjellesa dhe kanalizime bejne te permiresueshme
kushtet epergjitheshme higjenike te popullsise me pasoje te reduktohet
incidenza e semundjeve infektive ( Labini 2000, fq 104).
Ne
stadin e dyte te zhvillimit, semundjet shoqerisht te perhapura jane tumoret,
semundjet kardiovaskulare dhe ato te qarkullimit celebral. Duke superuar
kenaqshem nevojat materiale elemenetare, shqetesimet psikike nder te cilat
stresi dhe frustacioni duken se karakterizojne jeten ekonomike dhe sociale ne
vendet e zhvilluara. Kjokonfirmohet nga shtimi i konsumit te alkolit, droges
dhe duhanit, fenomene gjeresisht te perhapura edhe tek ne.“ Lidhja qendrore e duhanpirjes, alkolit dhe droges eshte jo aq ne
faktoret ekonomik se sa ne ate, qe procesi
i zhvillimit, pertej disaniveleve te caktuara, ben te rritet numri i personave
te vendosur nen stres dhe frustazione te natyrave te ndryshme midis te cilave
eshte sensi i frustimit dhe i boshllekut, qe lind pikerisht nga superimi i
problemeve ekonomike elemenetare.Te gjitha keto tensione dhe frustazione, qe
qartesisht hyne ne fushen psikike, perfaqesojne nxites per konsumin e tabakos,
alkolit dhe tedroges. Nen kete aspekt do te jete te pakten per nje periudhe ta
caktuar nje lidhje direkte dhe jo inversi midis semundjeve te lidhura me
faktoret e dhene te rrezikut dhe te zhvillimit ekonomik”.
Aspekti,
qe duhet te vendoset ne evidence eshte, qe perpara nje kufiri te caktuar kritik
eshte e rendesishme sasia e pasurise se prodhuar, ndersa me pas rezulton gjithnje dhe me decizive per
shendetin menyra se si prodhohet nje pasuri etille. Megjithate maredhenia midis
semundjeve shoqerisht te spikatura dhe faktoreve ekonomik eshte komplekse. Fillimisht
keto te fundit kane nje rol predominues,
ndersa me kohe rendesia etyre zbehet ne favor te rolitte njohurive. Kalimi gjate
zhvillimit nga format e vjetra te semundjeve ne ato te reja eshte delikate. Sistemi
ekonomik duhet te adaptohet vazhdimisht qe te kenaqe nevojate reja
shendetesore.Eksperiencakonfirmon, qe ne stadin e dyte te zhvillimitdisponibiliteti
i temirave paresore te infrastruktures baze nuk eshte i mjaftueshem per te perballuar
semundjet shoqerisht te perhapura. Nevojiten te mira, struktura dhe njohurite
duhura te specialitetitper parandalimin e diagnozave dhe kujdesin.
Ambjenti.
Egzistojne deme ambjentale te shkaktuara nga mjerimi dhe te tjera te shkaktuara
nga kamja.Teparat perfshijne shkretimin dhe shpyllezimin: ne situaten e
rendimenteve teuleta te tokes dhe te
shtrirjes se njohurive teknike, fshatrat duke luftuar cdo dite per mbijetese,
duke tentuar te zgjerojne token e kultivueshme nepermjete shpyllezimit shton
prodhimin. Kjo shkakton erozion te tokes, shkaterron rregjimin e ujrave, duke
gjeneruar keshtu shkretetire ne vende te Afrikes subsahariane. Ne nje bote te
tille, pak temira ne nje periudhe te shkurter shkaktojne kosto te gjera ne nje periudhe
aftgjateNe fazen ekamjes jane vecanerisht problemet e lidhura me ndotjen te
prodhuar nga rritja ekonomike. Pergjithesishtedhe ne vendet ne zhvillim si ne
jane prezent,sigurisht ne permasa me te uleta se ne vendet e pasura, problemet,
qe lidhen me ndotjen. Pra edhe ne kete rast shihet, qe nefazen e pare zhvillimi
ekonomik eshtepozitiv,por ne vijim efektet pozitive dobesohen dhe ato negative
shtohen.
Cilesia
epunes: Objektivi i vertet i zhvillimit
ekonomik eshte tete beje te kenaqshem shperblimin e punes, i cili mbi te gjitha
ne vendet e zhvilluara, nuk eshte me shume
i mundimshem se sa monoton dhe i perseritshem”. Ne fazen epare te
zhvillimitajo eshte pare vetem si nje denim i paevitueshem, qe duhetaq sa te kenaqe
nevojat esenciale te punes, por ne stadin paraardhes te zhvillimit, puna duket gjithnje dhe me
shume si kusht per perfshirjen eplote ne jeten sociale. Pra dora-dorespakesohet rendesia e punesimit per sa fonde fitohen
dhe rritet pesha e cilesise se punes si dhe korespendendimi midis studimeve dhe
punezenies”. Per te permiresuar cilesine ejetes behet gjithnje e me e rendesishme
cilesia epunes, ne te cilen pengesa epare eshte paraqitur nga shitblerja,
problem i analizuar dhe denoncuar nga Adam Smith. Smith e shihte antidoden per
fenomeneve te tillambi tegjitha tek arsimi elemnetar i detyrueshem per te
gjithe.
Kurse
ne kohen e sotme si mjeti i pare shihet aktiviteti i kerkimit, i cili ka dy
efekte pozitive: te bej me shperblyese punet ekzistuese ne nje efekt zvendesues
midis kualifikimit te ulet dhe atij te larte, dhe krijimi i vendeve te reja te
punes me vlera me te medha profesionale kundrejt atyre te eleminuara. Mjeti i
dyte, po aq i rendesishem,eshte inovacioni i punetoreve ne sensin, qe ata, duke
marre pjese direkte ne proceset inovuese, mund te shprehim dhe tepermiresojne
kreativitetin e tyre. Kjo mund tenxitetnepermjete ligjit oseklauzolave ad-hoc ne kontraten e punes.
“Ne se punonjesite nuk
ndihen ekzekutore te thjeshte, por marrin pjese aktivisht dhe ne menyre
krijuese ne ate, qe jane duke bere, atehere puna pushon se qeni tjetersuese dhe
behet e kendeshme.Ne gjykimin tim tjetresimi perfaqeson nje nga semundjet me te
keqia te qenieve njerezore dhe cdo rruge, qe ndiqet per ta mbrojtur eshte e
gabuar. Ne radhe tepare, duhet konsideruar pjesemarrja e punonjesve ne
aktivitetin dhe ne administrimin e ndermarrjejve ne formatendryshme. Pak me
pare kemi konsideruar pjesemarrjen direkte te punonjesve ne aktivitete
inovuese. Forma te tjera koncentrohen ne
pjesemarrje, ne shtimin e produktivitetit, oseme ne pergjithesi ne
administrimin e ndermarrjeve. Ketu duhet te ndajme ndermarrjet e vogla dhe te
medhate” Labin fq 105.Sindikatat nevojitet te
promovojne se bashku me sipermarresit, nxitesat per krijimtarine e punonjesve.
Jane ata, punetore teknike te prodhimit ose nepunesadministrative, te cilet gjenerojne
inovacione te vogla teknike dhe organizative meefekt pozitiv mbi prodhimin.
Mjeti
i trete eshte pjesemarrja e punonjesve ne aktivitetine ndermarrjes, nepermjete
ndarjes se programit dhe investimeve, pjesemarrjes ndaj nevojes se
bashkeadministrimit. Pjesemarrja epunonjesve ne drejtimin endermarrjeve e ben
klimen me te qete, redukton ferkimet midis kapitalit dhe punes, duke ibere pergjegjes
punonjesit dhe kontribuon, qe te bej punonjesit te jetojne si protagoniste te
procesit produktiv.
Pervec
pjesemarrjes aktive te punonjesve ofron motivim me te madh te punonjesvedhe
redukton rrezikun e mashtrimit dhe korupsionit nga ana e managereve. Keto forma
te pjesemarrjes duhette nxitenme shume. Krijimtaria eshte nje antikorp i rendesishemper
punonjesin, jo vetem per kenaqesine e rezultateve, qe arrihen, por mbi te
gjitha per aktivitetin ne vetvete, qe fisnikeron njeriun dhe shton autostimen e
tij.
Luiza Hoxhaj
Nessun commento:
Posta un commento