"Ata humbën gjithçka, por jo identitetin: Përse termi 'komuniteti çam' nuk është një koncept veçues"

Nga Luiza Hoxhaj

Për një kohë të gjatë, kam qenë nga ata që e shikonin me rezervë përdorimin e termit “komuniteti çam”. Më dukej se kjo fjalë krijonte një ndarje të panevojshme brenda kombit tonë, sikur çamët të ishin një grup më vete, e jo pjesë e pandashme e shqiptarisë. Por sa më shumë jam përballur me historinë, me dokumentet dhe me realitetin njerëzor të kësaj pjese të kombit tonë, aq më shumë kuptova se e kisha gabim.

Këtë artikull e shkruaj për ta thënë këtë publikisht: përdorimi i termit “komuniteti çam” jo vetëm që nuk është përjashtues, por është i domosdoshëm për të kuptuar dhe përfaqësuar një përvojë të veçantë historike që meriton respekt dhe njohje.

Çamëria është një krahinë shqiptare historike, e banuar prej shekujsh nga shqiptarë të të njëjtës gjuhë, zakone, besime e ndjeshmëri kombëtare. Pas Konferencës së Londrës në vitin 1913, kjo krahinë mbeti jashtë kufijve të shtetit shqiptar. Më pas, historia mori një kthesë të dhimbshme: pas Luftës së Dytë Botërore, shqiptarët e Çamërisë u dëbuan masivisht nga Greqia, në mënyrë të dhunshme dhe pa të drejtë kthimi. Ata humbën jo vetëm tokat dhe shtëpitë, por edhe të drejtën për t’u kthyer në trojet e veta.

U larguan me dhunë nga vendlindja, duke lënë pas varret e të parëve, kujtimet, gjuhën dhe këngët që jehonin në atë tokë prej shekujsh. Mijëra familje u detyruan të braktisin gjithçka kishin ndërtuar ndër breza dhe të nisin një jetë nga e para në një vend tjetër – brenda kombit të tyre, por si të ishin të huaj.

Për vite me radhë, zëri i tyre u hesht, drama e tyre u injorua, dhe padrejtësia ndaj tyre u mbulua me harresë zyrtare në arenën ndërkombëtare. Dhe megjithatë, ata nuk e humbën dinjitetin. Mbajtën gjallë kujtesën, kulturën dhe të drejtën për të mos u zhdukur nga historia.

Këta njerëz, të shpërngulur me dhunë, u vendosën në Shqipëri, ku ndërtuan jetë të reja, por pa harruar kurrë prejardhjen, dhimbjen dhe të drejtën e mohuar. Pikërisht për këtë arsye, sot përdorim shprehjen “komuniteti çam” – jo për t’i veçuar nga kombi, por për të njohur një përvojë unike historike, për të artikuluar një çështje të pambyllur dhe për të dhënë zë një kujtese kolektive që nuk është as provinciale, as përçarëse, por thellësisht kombëtare.

Çfarë është një "komunitet"?

Një komunitet është një grup njerëzish që bashkohen nga disa faktorë të përbashkët, siç janë gjuha, kultura, historia, traditat dhe ndjeshmëritë e përbashkëta. Kjo lidhje e veçantë mund të jetë e natyrës sociale, kulturore, apo edhe etnike. Kur flasim për komunitetin çam, nuk bëhet fjalë për një popullsi të ndarë nga kombi shqiptar, por për një pjesë të pandashme të tij që ka kaluar një histori të veçantë. Lidhja e tij me Shqipërinë dhe me shqiptarët kudo në botë është e thellë dhe e pandërprerë. Komuniteti çam është një pasqyrim i pasur i diversitetit të brendshëm të kombit tonë dhe e drejta e tij për t’u njohur dhe respektuar është një e drejtë që i përket çdo grupi të qytetëruar.

Ashtu si flasim për “komunitetin arbëresh në Itali”, apo për “komunitetin shqiptar në Preshevë” – kuptojmë se termi “komunitet” në këtë rast nuk nënkupton përjashtim nga kombi, por një përvojë të veçantë brenda tij, që meriton përfaqësim dhe respekt.

Sot, komuniteti çam përfaqësohet përmes shoqatave, organizatave dhe zërave të ndryshëm që mbajnë gjallë kërkesën për drejtësi, kthim dhe kompensim për padrejtësinë e bërë. Kjo është një përpjekje që duhet parë si pjesë e një angazhimi kombëtar, jo si një çështje e një krahine të veçuar.

Në fund të fundit, çamët janë shqiptarë. As më shumë, as më pak. Por janë shqiptarë që kanë kaluar një tragjedi kolektive që nuk duhet harruar. Dhe në këtë kuptim, termi “komunitet” nuk i ndan, por i përfaqëson denjësisht.

Po, unë e kisha gabim. Dhe është në nderin tonë si qytetarë të këtij vendi që, kur kuptojmë se një fjalë ka më shumë peshë nga sa mendonim, ta përdorim me përgjegjësi, pa frikë e pa paragjykim. 

Në këtë kontekst, është e natyrshme që të shtrohet pyetja: a është “komuniteti çam” termi më i përshtatshëm? Disa mund të mendojnë se kjo fjalë ka ngjyrim përjashtues apo ndarës, por në realitet, në diskursin modern publik dhe akademik, fjala komunitet përdoret për të përshkruar një grup njerëzish me përvojë të përbashkët, kujtesë kolektive dhe lidhje identitare.

Gjithsesi, varësisht nga konteksti, përdorimi i termave si “popullsia çame”, “grupi etnokulturor çam”, apo “trashëgimtarët e Çamërisë” mund të jenë po aq të sakta – e në disa raste edhe më përfshirëse. Ato nënvizojnë jo vetëm përkatësinë shqiptare të kësaj popullsie, por edhe përvojën e tyre historike të përbashkët dhe të drejtën për të ruajtur identitetin dhe kujtesën e tyre.

Çështja nuk është vetëm për termin, por për të ruajtur dinjitetin dhe për ta trajtuar këtë plagë historike me respekt, drejtësi dhe ndjeshmëri gjuhësore. Sepse, në fund të ditës, asnjë komb nuk bëhet më i fortë duke harruar vuajtjet e pjesëve të veta. Ai forcohet duke i njohur, pranuar dhe përfaqësuar ato me dinjitet.