Nga Milano tek Tirana: A duhet të rivlerësojmë modelin urban të së ardhmes?

 

Debatet që kanë shpërthyer në Milano — një qytet që për vite u konsiderua laborator i suksesit urbanistik — na japin një sinjal të qartë: asnjë model zhvillimi nuk është imun ndaj gabimeve kur në qendër vendoset imazhi dhe jo njeriu. Për Shqipërinë, mes një transformimi të shpejtë të qyteteve tona, ky reflektim është i domosdoshëm.

Në Shqipëri, çdo ndërhyrje urbane shoqërohet me fjalë të bukura si “rikualifikim” apo “rijetezim” etj. Por shpesh këto janë eufemizma që fshehin betonizimin dhe humbjen e hapësirave publike. Gjuha e bukur nuk duhet të na bëjë të harrojmë vlerësimin kritik të rezultateve reale.

Milano: nga lavdërimi tek kritikat

Milano fitoi famë ndërkombëtare me projekte ikone si Bosco Verticale, që u paraqit si ndërthurje e arkitekturës bashkëkohore me gjelbërimin. Por hetimet e fundit — ku përfshihet edhe kryebashkiaku Giuseppe Sala — kanë nxjerrë në pah pyetje mbi transparencën, qeverisjen dhe konfliktet e interesit në proceset e planifikimit.

Përtej qeverisjes, rezultatet në terren janë të përziera. Rindërtime të diskutueshme si Piazza Castello dhe Piazza San Babila sot përmenden si shembuj të "hapësirave të vdekura": sheshe të shtruara me beton, pa hije, pa pemë, pa jetë sociale — që verës digjen nga dielli dhe dimrit mblidhen me ujë. Kritika thelbësore: renderët urbanë premtojnë cilësi jete, por realizimi shpesh dështon në funksionalitet dhe përshtatje klimatike.

Tirana dhe Plani TR030: një model për t’u rishikuar?

Prej disa vitesh, Tirana udhëhiqet nga Plani i Përgjithshëm Vendor TR030, i hartuar nga studio e arkitektit Stefano Boeri — autori i Bosco Verticale. Plani solli një vizion ambicioz: pylli orbital, sheshe të reja publike, ndërtesa vertikale me bimësi.

Në letër, vizioni është frymëzues. Por pas përvojës së Milanos lind pyetja e natyrshme:

A i përshtatet ky model realitetit tonë?

Siguron ai gjelbërim funksional, mikroklimë të shëndetshme dhe hapësira të jetueshme — apo rrezikojmë projekte që duken bukur në vizualizime, por dështojnë në praktikë?

Një shqetësim shtesë: kullat e larta dhe densifikimi i qendrës mund të çojnë në humbje të peizazhit dhe identitetit urban, nëse nuk ruhet balanca me trashëgiminë ekzistuese. Duke mësuar nga Milano, ndoshta ka ardhur koha që TR030 të rishikohet në mënyrë të pavarur, transparente dhe me pjesëmarrje qytetare.

Çfarë mund të mësojmë nga Milano

• Renderi (pamje kompjuterike që tregojnë si pritet të duket projekti)…” nuk është realitet. Projekti duhet vlerësuar për funksionalitet e performancë klimatike, jo vetëm për pamjen digjitale.
• Hapësirat publike për klimën mesdhetare. Hije, ujë, biodiversitet, sipërfaqe të depërtueshme — elementë bazë.
• Transparenca dhe konsultimi publik. Planifikimi urban nuk mund të mbetet monopol i zyrave të arkitektëve dhe investitorëve.

Shembuj pozitivë për frymëzim

Ljubljana (Slloveni) – U shpall Qyteti më i gjelbër i Evropës 2016 falë politikës "zero waste", këmbësorizimit të qendrës historike dhe shtimit të sipërfaqeve me bimësi.

Barcelona (Spanjë) – Projekti Superblocks krijon zona me trafik të kufizuar ku hapësirat publike kthehen te banorët.

Paris (Francë) – Koncepti "Qyteti i 15 minutave" synon që shërbimet kryesore të jenë të aksesueshme pa makinë, duke ulur ndotjen dhe stresin urban.

Freiburg (Gjermani) – Lagjja ekologjike Vauban vendos këmbësorët dhe biçikletat në qendër, me energji të pastër dhe një qasje komunitare të gjelbër.

Manifesti për qytetet shqiptare të së ardhmes

Për të shmangur gabimet e Milanos, duhet të ndërtojmë një vizion tonin. Ky manifest mund të mbështetet në 5 shtylla kryesore:

1.    Gjelbërim real dhe funksional – Jo pemë vetëm në vizualizime, por gjelbërim i gjallë në çdo hapësirë publike.

2.    Planifikim klimatik – Sheshe e rrugë të menduara për hijëzim, freskim e biodiversitet.

3.    Pjesëmarrje qytetare & transparencë – Vendimmarrje e hapur mes ekspertëve dhe komuniteteve.

4.    Monitorim pas ndërtimit – Projektet e mëdha duhen audituar: A u realizuan sipas standardeve? Si përdoren? Si performojnë?

5.    Ruajtja e identitetit të qytetit – Çdo qytet shqiptar ka historinë dhe ADN-në e vet. Tirana, Durrësi, Vlora, Shkodra… nuk duhet të humbasin atmosferën dhe elementët unikë për hir të një modeli global uniform.

Thirrje për veprim

Qyteti u përket banorëve të tij. Përpara çdo vendimmarrjeje të madhe urbanistike, pyetja duhet të jetë: a po e ruajmë qytetin si hapësirë të përbashkët, apo po ia dorëzojmë atyre që e shohin thjesht si një aset tregtar? Qytetet tona duhet të mbeten pronë e vendimmarrjes kolektive, ku banorët kanë zë real përmes konsultimeve publike dhe planeve që reflektojnë nevojat e tyre. Vetëm kështu shmangim që qyteti të “përpiret” nga interesat e momentit.

Milano na kujton se edhe projektet më të lavdëruara dështojnë kur harrojnë njeriun dhe natyrën. Shqipëria ende ka kohë të ndërtojë një model urban unik, të qëndrueshëm dhe me identitet të fortë. Përpara se të ndërtojmë kulla të reja, sheshe betoni dhe projekte spektakolare, duhet të pyesim veten:

A po ndërtojmë qytete për njerëzit, historinë dhe natyrën — apo vetëm për imazhin e një metropoli pa fytyrë?